Το βλέμμα και το αντικείμενο του βλέμματος

Μιλάμε συχνά για το πόσο επηρεάζεται η αντίληψή μας για πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις από την οπτική γωνία, κάτω από την οποία τα κοιτάζουμε. Είχα θίξει αυτό το θέμα και σε παλιότερη ανάρτηση. Οι περισσότεροι συμφωνούμε στο ότι αποκτούμε σφαιρικότερη αντίληψη για το παρατηρούμενο αντικείμενο, αν φροντίσουμε να το εξετάσουμε από πολλές γωνίες και, αν αυτό είναι δυνατό, από μη «κοινές» γωνίες.

Στην (αρκετά ρομαντική, είναι η αλήθεια) ταινία Ο κύκλος των χαμένων ποιητών ο δάσκαλος προσπάθησε —και κατάφερε— να το καταδείξει στους μαθητές του. Τους ζήτησε, χωρίς άλλες διευκρινίσεις, να περπατήσουν στην αυλή και τους αποκάλυψε πόσο αυθόρμητα και, βέβαια, εντελώς ασυνείδητα αυτοί στοιχίστηκαν σ’ ένα κοινό βηματισμό προτιμώντας την εύκολη ενσωμάτωση στην ομαδική (μαζική) αντίδραση.

Τους ανέβασε όρθιους πάνω στην έδρα και τους ζήτησε να κοιτάξουν από εκεί την αίθουσα. Οι μαθητές ανακάλυψαν την «άλλη» οπτική όχι μόνο του χώρου, αλλά και των προσώπων και των καταστάσεων. Και το απέδειξαν στο τέλος της ταινίας.

Υπάρχει όμως και η άλλη πλευρά του ζητήματος. Εννοώ το κατά πόσο επηρεάζεται το παρατηρούμενο από το βλέμμα του παρατηρητή. Αυτό άλλωστε έχει απασχολήσει και όσους προβληματίζονται από την ασφάλεια των συμπερασμάτων που προκύπτουν από κάποιο πείραμα, εφόσον ο πειραματιστής, στην ουσία, αποτελεί και αυτός μέρος του πειράματος.

Απομακρύνομαι τώρα από το πεδίο της επιστήμης και στρέφω την προσοχή μου στο χώρο της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Βλέπουμε συχνά νέους, αλλά και ώριμους, ανθρώπους να διαμορφώνουν την εικόνα τους ανάλογα με το «βλέμμα» εκείνου που τους κοιτάζει. Άλλοτε να προσπαθούν να επιβεβαιώσουν την καλή ή την κακή κρίση του γι’ αυτούς και άλλοτε να την ανασκευάσουν.

Ένα εύκολο παράδειγμα μπορεί να έρθει από τη σχολική ζωή. Όλοι έχουμε διαπιστώσει τις θετικές συνέπειες μιας κουβέντας του είδους «είμαι σίγουρη ότι μπορείς να τα καταφέρεις» σ’ ένα παιδί με χαμηλή αυτοεκτίμηση, αλλά και τις αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχολογία, όπως και τη συμπεριφορά, ενός παιδιού που δεν προάγεται στην επόμενη τάξη (υιοθετεί την ταμπέλα του διετούς, συνηθίζω να λέω). Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στους μεγαλύτερους σε ηλικία ανθρώπους. Οι ερωτευμένοι, ας πούμε, αισθάνονται και, τελικά, γίνονται ωραίοι, γιατί είναι ωραίοι στα μάτια των ανθρώπων που τους αγαπούν.

Από την άλλη, υπάρχουν και οι άνθρωποι που φροντίζουν επιφανειακά να «φορούν» την εικόνα που θεωρούν ότι προτιμά ο «παρατηρητής» τους. Και τότε τα πράγματα μπλέκονται. Γιατί χάνεται η αλήθεια.

Οι σκόρπιες αυτές σκέψεις ξεπήδησαν από μια παλιά φωτογραφία και την ιστορία της. Είναι τραβηγμένη στο πάρκο που περιβάλλει το περίφημο μουσείο της Βίλα Μποργκέζε. Στη βόλτα μας εκεί μας είχε κάνει εντύπωση το πόσο βαριεστημένοι φαίνονταν κάποιοι έφιπποι ένστολοι. Προχωρούσαν αργά καμπουριαστοί πάνω στ’ άλογά τους και κουβέντιαζαν αδιάφορα. Όταν αποσπάστηκα όμως από την παρέα για να τους φωτογραφίσω, έστησαν αμέσως ευθυτενές το κορμί τους και κοίταξαν αγέρωχα μπροστά τους.

Η φωτογραφία τελικά δεν κατέγραψε την αλήθεια.

ΥΓ: Έχει όμως μια κάποια αξία και για έναν άλλο, τυχαίο, λόγο. Μπορείτε να τον βρείτε;

Update: Από διαφορετική σκοπιά είχα προσεγγίσει το ζήτημα και σε τούτη την ανάρτηση.