Από πολύ νωρίς ο Αριστοτέλης επεσήμανε ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με κατηγορίες. Είναι μια λογική διεργασία, με την οποία η νόησή μας επιχειρεί να ταξινομήσει τις προσλήψεις της, ώστε να τις επεξεργαστεί καλύτερα σε βάθος και πλάτος και παράλληλα να εξοικονομήσει ενέργεια στην προσπάθεια κατάκτησης και αφομοίωσης της γνώσης. Αυτή η κατάταξη των εννοιών σε κατηγορίες μάς επιτρέπει να κάνουμε παρατηρήσεις και επισημάνσεις για ευρείες ομάδες εννοιών.
Όσο όμως περιορίζεται το εύρος των κατηγοριών/ομάδων, τόσο τα γνωρίσματά τους πληθαίνουν, καθώς μεγαλώνει το βάθος τους. Ώσπου φτάνουμε σε πολύ συγκεκριμένες έννοιες (συγκεκριμένα άτομα ή αντικείμενα), οπότε το πλήθος των χαρακτηριστικών τους τις διαφοροποιεί από άλλες αντίστοιχα συγκεκριμένες έννοιες. Με πολύ περιορισμένο αριθμό γνωρισμάτων, λόγου χάρη, θα ορίσουμε ένα πλατύ σύνολο όντων που εντάσσεται στην κατηγορία "άνθρωπος". Αντίθετα τα γνωρίσματα πληθαίνουν και ορίζουν σε μεγαλύτερο βάθος ένα στενότερο σύνολο όντων που συναπαρτίζουν κάποια υποκατηγορία. Για να ορίσουμε δηλαδή την υποκατηγορία "Εσκιμώος", θα πρέπει να επισημάνουμε, εκτός από τα γενικά χαρακτηριστικά του "ανθρώπου", εκείνα τα επιπρόσθετα ιδιαίτερα στοιχεία που διακρίνουν τον "Εσκιμώο" από τον "Βουσμάνο": φυλή, τόπο καταγωγής, τρόπο ζωής, κουλτούρα κ.λπ.
Αυτά τα πολύ απλά πράγματα τα ξεχνάμε, όταν εύκολα διατυπώνουμε τις γενικές μας κρίσεις για διάφορες κατηγορίες/ομάδες: για τους Αμερικανούς, τους Έλληνες, τους Κινέζους, τους λευκούς, τους μαύρους, τους Εβραίους, τους Βουδιστές ή για τους ταξιτζήδες, τους καθηγητές, τους αστυνομικούς, τις κομμώτριες, τους εργολάβους, τους φοιτητές κ.ο.κ. Υποκύπτουμε στην ευκολία της στερεοτυπικής αντιμετώπισης και κατρακυλάμε στο ρατσισμό, όταν διατυπώνουμε κατηγορίες ελαφρά τη καρδία σε βάρος ολόκληρων ομάδων, παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι αυτές οι ομάδες συνίστανται από άτομα που, εκτός από τα ομαδικά, έχουν και ατομικά χαρακτηριστικά που τα διαφοροποιούν από άλλα άτομα, ακόμη και της ίδιας κατηγορίας/ομάδας -χώρια που κάθε άτομο μπορεί να εντάσσεται σε πολλές κατηγορίες/ομάδες (τι χειρότερο για μερικούς-μερικούς από το να είσαι γυναίκα, μαύρη, λεσβία, μουσουλμάνα και μετανάστρια;). Ελέγχονται για την ορθότητά τους, επομένως, σε μεγάλο βαθμό οι αβασάνιστες επικρίσεις/κατηγορίες που εκτοξεύονται κατά ομάδων/κατηγοριών.
Αυτό το λογικό σφάλμα παρατηρείται πολύ συχνότερα σε συγκρουσιακές καταστάσεις. Το παρατηρήσαμε έντονα τον περασμένο Δεκέμβρη με τους "κουκουλοφόρους" εξεγερμένους, το βλέπουμε στο σχολιασμό του ολέθρου των Παλαιστινίων στη Γάζα και, δυστυχώς, θα κουτουλάμε συνέχεια πάνω του σε ανάλογες περιστάσεις, όσο δεν φροντίζουμε να διευρύνουμε τους πνευματικούς μας ορίζοντες και να οξύνουμε την κρίση μας.
Οι αριστοτελικές λογικές κατηγορίες διευκολύνουν τη γνωστική μας διαδικασία ταξινομώντας τις γνώσεις μας. Η στρεβλή όμως χρήση τους για τη διατύπωση γενικών κοινωνικών και πολιτικών κρίσεων κατά ομάδων σκάβει απύθμενα χάσματα μεταξύ των ανθρώπων, καθώς οπλίζει με μυωπικό δογματισμό την αντιπαλότητά τους. Όσο δε η στρέβλωση αυτή προωθείται προς μαζική υιοθέτηση, τόσο αποδυναμώνονται η φωνή και η πένα των ολίγων νηφαλίων, που με καθαρή και αμερόληπτη ματιά επιχειρούν να γεφυρώσουν τα χάσματα, ιδιαίτερα σε περιστάσεις έντονης συναισθηματικής φόρτισης.
Το πάθος είναι η γοητευτική κινητήρια δύναμη του ανθρώπου. Το μυαλό του όμως είναι εκείνο που μπορεί να διοχετεύσει αυτή τη δύναμη σε δημιουργικές κατευθύνσεις και θα τα καταφέρει, αν απελευθερωθεί από στεγανές κατηγοριοποιήσεις.
Αυτές τις σκέψεις καταθέτω ως αίτημα παιδείας και πολιτισμού -χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι και το μοναδικό.
Αυτά τα πολύ απλά πράγματα τα ξεχνάμε, όταν εύκολα διατυπώνουμε τις γενικές μας κρίσεις για διάφορες κατηγορίες/ομάδες: για τους Αμερικανούς, τους Έλληνες, τους Κινέζους, τους λευκούς, τους μαύρους, τους Εβραίους, τους Βουδιστές ή για τους ταξιτζήδες, τους καθηγητές, τους αστυνομικούς, τις κομμώτριες, τους εργολάβους, τους φοιτητές κ.ο.κ. Υποκύπτουμε στην ευκολία της στερεοτυπικής αντιμετώπισης και κατρακυλάμε στο ρατσισμό, όταν διατυπώνουμε κατηγορίες ελαφρά τη καρδία σε βάρος ολόκληρων ομάδων, παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι αυτές οι ομάδες συνίστανται από άτομα που, εκτός από τα ομαδικά, έχουν και ατομικά χαρακτηριστικά που τα διαφοροποιούν από άλλα άτομα, ακόμη και της ίδιας κατηγορίας/ομάδας -χώρια που κάθε άτομο μπορεί να εντάσσεται σε πολλές κατηγορίες/ομάδες (τι χειρότερο για μερικούς-μερικούς από το να είσαι γυναίκα, μαύρη, λεσβία, μουσουλμάνα και μετανάστρια;). Ελέγχονται για την ορθότητά τους, επομένως, σε μεγάλο βαθμό οι αβασάνιστες επικρίσεις/κατηγορίες που εκτοξεύονται κατά ομάδων/κατηγοριών.
Αυτό το λογικό σφάλμα παρατηρείται πολύ συχνότερα σε συγκρουσιακές καταστάσεις. Το παρατηρήσαμε έντονα τον περασμένο Δεκέμβρη με τους "κουκουλοφόρους" εξεγερμένους, το βλέπουμε στο σχολιασμό του ολέθρου των Παλαιστινίων στη Γάζα και, δυστυχώς, θα κουτουλάμε συνέχεια πάνω του σε ανάλογες περιστάσεις, όσο δεν φροντίζουμε να διευρύνουμε τους πνευματικούς μας ορίζοντες και να οξύνουμε την κρίση μας.
Οι αριστοτελικές λογικές κατηγορίες διευκολύνουν τη γνωστική μας διαδικασία ταξινομώντας τις γνώσεις μας. Η στρεβλή όμως χρήση τους για τη διατύπωση γενικών κοινωνικών και πολιτικών κρίσεων κατά ομάδων σκάβει απύθμενα χάσματα μεταξύ των ανθρώπων, καθώς οπλίζει με μυωπικό δογματισμό την αντιπαλότητά τους. Όσο δε η στρέβλωση αυτή προωθείται προς μαζική υιοθέτηση, τόσο αποδυναμώνονται η φωνή και η πένα των ολίγων νηφαλίων, που με καθαρή και αμερόληπτη ματιά επιχειρούν να γεφυρώσουν τα χάσματα, ιδιαίτερα σε περιστάσεις έντονης συναισθηματικής φόρτισης.
Το πάθος είναι η γοητευτική κινητήρια δύναμη του ανθρώπου. Το μυαλό του όμως είναι εκείνο που μπορεί να διοχετεύσει αυτή τη δύναμη σε δημιουργικές κατευθύνσεις και θα τα καταφέρει, αν απελευθερωθεί από στεγανές κατηγοριοποιήσεις.
Αυτές τις σκέψεις καταθέτω ως αίτημα παιδείας και πολιτισμού -χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι και το μοναδικό.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου