Τι είναι αυτό που ανεβάζει ένα ανθρώπινο έργο από το επίπεδο της απλής δημιουργίας σ’ αυτό της τέχνης; Δεν μιλάω για τη διάκριση ανάμεσα στην τεχνική, που επιχειρεί να αναπληρώσει κενά της φύσης όσον αφορά τις ανάγκες του ανθρώπου, και την τέχνη, που μιμείται με οποιονδήποτε τρόπο τα υπάρχοντα ήδη στη φύση –μια διάκριση που έχει γίνει κιόλας από τον Αριστοτέλη. Εννοώ εκείνο το απροσδιόριστο στοιχείο που διαθέτουν κάποια έργα, τα οποία δεν δημιουργήθηκαν για να καλύψουν συγκεκριμένες πρακτικές ανάγκες του ανθρώπου, ανταποκρίνονται ωστόσο σε ουσιαστικές πνευματικές και συναισθηματικές του αναζητήσεις.
Τι είναι αυτό που μετατρέπει ένα μουσικό έργο από απλή σύνθεση ήχων σε καλλιτεχνικό δημιούργημα; Τι είναι αυτό που προβιβάζει μια φράση από απλό λεκτικό σύνολο σε ποίηση; Τι είναι αυτό που κάνει την αφήγηση μιας μικρής ή μεγάλης ιστορίας να εγγράφεται στο χώρο της υψηλής πεζογραφίας; Τι είναι αυτό που προάγει μια ζωγραφιά ή έναν γλυμμένο όγκο από τυχαία ανάμειξη χρωμάτων ή απλή απεικόνιση σε έργο εικαστικής τέχνης; Τι είναι αυτό που αναβαθμίζει μια εικόνα από την απλή τεχνική επεξεργασία του φωτός και της σκιάς για την αναπαράσταση μιας πραγματικότητας στο επίπεδο της καλλιτεχνικής φωτογραφίας; Τι είναι αυτό που καθορίζει ότι μια χειρονομία, ένα βήμα, ένα άλμα, μια κάμψη ή ένα τάνυσμα του σώματος δεν συνιστά απλή κίνηση αλλά χορευτική τέχνη; Τι είναι αυτό που οδηγεί μια θεατρική παράσταση ή μια ταινία κινηματογραφική από την απλή αναπαράσταση μιας υπόθεσης στη σφαίρα της τέχνης; Κι ακόμα, τι είναι αυτό που μετατρέπει ένα κτήριο από απλό κτίσμα σε αρχιτεκτονικό δημιούργημα;
Θέλησα να θίξω τους περισσότερους τομείς της καλλιτεχνικής δημιουργίας όχι από διάθεση πλατειασμού, αλλά με στόχο την αναζήτηση του κοινού παρονομαστή τους. Μια μονολεκτική απάντηση προκύπτει σχεδόν αβίαστα σε όλα τα προηγούμενα ομοιογενή ερωτήματα: συγκίνηση. Είναι το στοιχείο εκείνο που συν-κινεί τον ψυχικό ή και τον πνευματικό κόσμο των ανθρώπων μπροστά σ’ ένα έργο τέχνης. Ένα στοιχείο που αναταράσσει ή καταπραΰνει, ξεσηκώνει ή καθησυχάζει, θυμώνει ή παρηγορεί, ενθουσιάζει ή θλίβει, προκαλεί ή κατευνάζει, αναλύει ή συνθέτει, οργανώνει χαοτικές σκέψεις ή διαλύει πεποιθήσεις, αντικρούει ή ενισχύει θέσεις, διατυπώνει επιτακτικά ερωτήματα ή προτείνει πειστικές απαντήσεις. Η συγκίνηση που προκαλεί ένα έργο είναι το τεκμήριο της ένταξής του στο στερέωμα της τέχνης
Με ιδιαίτερη προσοχή προσπάθησα να αποφύγω έννοιες που δημιουργούν όρους απεύθυνσης, όρους δηλαδή που υποδηλώνουν στενό προκαθορισμό των δεκτών του καλλιτεχνικού μηνύματος. Σ’ αυτή την επικοινωνία αυστηρά συγκεκριμένος είναι μόνο ο πομπός, αλλά αυτό ενδιαφέρει, κυρίως, την ιστορία και τη βιογραφία. Το ίδιο το μήνυμά της όμως κάποια στιγμή χειραφετείται από τον πομπό του. Η υποδοχή και οι συνθήκες αυτής της επικοινωνίας είναι ρευστές μέσα στο χώρο και το χρόνο, γι’ αυτό και σχετικές. Οι συνθήκες ζωής μιας κοινωνίας, οι κανόνες, οι ανάγκες και οι προσδοκίες της αλλάζουν διαρκώς. Όπως, επίσης, οι άπειρες διαφοροποιήσεις –όσες και οι ατομικότητες– μεταξύ των δεκτών ενός καλλιτεχνικού μηνύματος δεν επιτρέπουν την ενιαία αντιμετώπισή τους, παρά μόνο την ταξινόμησή τους σε ομάδες τοπικές, χρονικές, παιδευτικές, πολιτισμικές, ίσως και οικονομικές.
Είναι προφανές ότι αφήνω έξω από τον προβληματισμό μου τα σημεία εκκίνησης και τις προθέσεις των δημιουργών. Δεν τις γνωρίζω, δεν μπορώ να τις γνωρίζω και, μάλλον, δεν επιθυμώ να τις γνωρίζω. Αλλά και προσπερνώ επίσης τις προϋποθέσεις αποδοχής και αποκωδικοποίησης του μηνύματος ενός έργου τέχνης. Θεωρώ τον εαυτό μου τυχαίο αποδέκτη αυτού του έργου και διερευνώ μόνο το αν και πόσο ασκεί κάποια επίδραση πάνω μου. Η επικοινωνία μου με τον όποιον καλλιτέχνη είναι μόνο έμμεση, ενώ η κοινωνία μου με το έργο του άμεση. Η ένταξή μου σ’ ένα ενιαίο ομαδικό κοινό είναι περιστασιακή, συγκυριακή και όχι πάντα εξασφαλισμένη ή αυτονόητη. Οι διερωτήσεις μου λοιπόν αφορούν το καλλιτεχνικό έργο αυτό καθεαυτό.
Ένα έργο τέχνης μιλάει και καταφέρνει να επικοινωνήσει μαζί μου. Μου προσφέρει τη δυνατότητα να συν-κινηθώ μαζί του και ν’ απομακρυνθώ από κάπου ή να κατευθυνθώ προς κάπου. Μισεί την ακινησία και το τέλμα μου. Με κινητοποιεί. Κινεί την ψυχή και το πνεύμα μου σε βάθος και ύψος και εύρος, που ήταν για μένα άγνωστα πριν το γνωρίσω. Πάντοτε όμως με την αδιόρατη αίσθηση ότι αυτή η κίνηση δεν είναι μοναχική. Γι’ αυτό και μίλησα για συν-κίνηση. Το καλλιτεχνικό δημιούργημα με βελτιώνει, με εμπλουτίζει και, προ πάντων, με συν-τροφεύει. Εν τέλει, με αλλάζει. Ένα έργο υψηλής τέχνης δεν με αφήνει ποτέ όπως ήμουν πριν την επαφή μου μ’ αυτό.
Με αυτό το κριτήριο, διαισθητικά δηλαδή και εκ του αποτελέσματος, διακρίνω το απλό έργο από το καλλιτέχνημα.
Τι είναι αυτό που μετατρέπει ένα μουσικό έργο από απλή σύνθεση ήχων σε καλλιτεχνικό δημιούργημα; Τι είναι αυτό που προβιβάζει μια φράση από απλό λεκτικό σύνολο σε ποίηση; Τι είναι αυτό που κάνει την αφήγηση μιας μικρής ή μεγάλης ιστορίας να εγγράφεται στο χώρο της υψηλής πεζογραφίας; Τι είναι αυτό που προάγει μια ζωγραφιά ή έναν γλυμμένο όγκο από τυχαία ανάμειξη χρωμάτων ή απλή απεικόνιση σε έργο εικαστικής τέχνης; Τι είναι αυτό που αναβαθμίζει μια εικόνα από την απλή τεχνική επεξεργασία του φωτός και της σκιάς για την αναπαράσταση μιας πραγματικότητας στο επίπεδο της καλλιτεχνικής φωτογραφίας; Τι είναι αυτό που καθορίζει ότι μια χειρονομία, ένα βήμα, ένα άλμα, μια κάμψη ή ένα τάνυσμα του σώματος δεν συνιστά απλή κίνηση αλλά χορευτική τέχνη; Τι είναι αυτό που οδηγεί μια θεατρική παράσταση ή μια ταινία κινηματογραφική από την απλή αναπαράσταση μιας υπόθεσης στη σφαίρα της τέχνης; Κι ακόμα, τι είναι αυτό που μετατρέπει ένα κτήριο από απλό κτίσμα σε αρχιτεκτονικό δημιούργημα;
Θέλησα να θίξω τους περισσότερους τομείς της καλλιτεχνικής δημιουργίας όχι από διάθεση πλατειασμού, αλλά με στόχο την αναζήτηση του κοινού παρονομαστή τους. Μια μονολεκτική απάντηση προκύπτει σχεδόν αβίαστα σε όλα τα προηγούμενα ομοιογενή ερωτήματα: συγκίνηση. Είναι το στοιχείο εκείνο που συν-κινεί τον ψυχικό ή και τον πνευματικό κόσμο των ανθρώπων μπροστά σ’ ένα έργο τέχνης. Ένα στοιχείο που αναταράσσει ή καταπραΰνει, ξεσηκώνει ή καθησυχάζει, θυμώνει ή παρηγορεί, ενθουσιάζει ή θλίβει, προκαλεί ή κατευνάζει, αναλύει ή συνθέτει, οργανώνει χαοτικές σκέψεις ή διαλύει πεποιθήσεις, αντικρούει ή ενισχύει θέσεις, διατυπώνει επιτακτικά ερωτήματα ή προτείνει πειστικές απαντήσεις. Η συγκίνηση που προκαλεί ένα έργο είναι το τεκμήριο της ένταξής του στο στερέωμα της τέχνης
Με ιδιαίτερη προσοχή προσπάθησα να αποφύγω έννοιες που δημιουργούν όρους απεύθυνσης, όρους δηλαδή που υποδηλώνουν στενό προκαθορισμό των δεκτών του καλλιτεχνικού μηνύματος. Σ’ αυτή την επικοινωνία αυστηρά συγκεκριμένος είναι μόνο ο πομπός, αλλά αυτό ενδιαφέρει, κυρίως, την ιστορία και τη βιογραφία. Το ίδιο το μήνυμά της όμως κάποια στιγμή χειραφετείται από τον πομπό του. Η υποδοχή και οι συνθήκες αυτής της επικοινωνίας είναι ρευστές μέσα στο χώρο και το χρόνο, γι’ αυτό και σχετικές. Οι συνθήκες ζωής μιας κοινωνίας, οι κανόνες, οι ανάγκες και οι προσδοκίες της αλλάζουν διαρκώς. Όπως, επίσης, οι άπειρες διαφοροποιήσεις –όσες και οι ατομικότητες– μεταξύ των δεκτών ενός καλλιτεχνικού μηνύματος δεν επιτρέπουν την ενιαία αντιμετώπισή τους, παρά μόνο την ταξινόμησή τους σε ομάδες τοπικές, χρονικές, παιδευτικές, πολιτισμικές, ίσως και οικονομικές.
Είναι προφανές ότι αφήνω έξω από τον προβληματισμό μου τα σημεία εκκίνησης και τις προθέσεις των δημιουργών. Δεν τις γνωρίζω, δεν μπορώ να τις γνωρίζω και, μάλλον, δεν επιθυμώ να τις γνωρίζω. Αλλά και προσπερνώ επίσης τις προϋποθέσεις αποδοχής και αποκωδικοποίησης του μηνύματος ενός έργου τέχνης. Θεωρώ τον εαυτό μου τυχαίο αποδέκτη αυτού του έργου και διερευνώ μόνο το αν και πόσο ασκεί κάποια επίδραση πάνω μου. Η επικοινωνία μου με τον όποιον καλλιτέχνη είναι μόνο έμμεση, ενώ η κοινωνία μου με το έργο του άμεση. Η ένταξή μου σ’ ένα ενιαίο ομαδικό κοινό είναι περιστασιακή, συγκυριακή και όχι πάντα εξασφαλισμένη ή αυτονόητη. Οι διερωτήσεις μου λοιπόν αφορούν το καλλιτεχνικό έργο αυτό καθεαυτό.
Ένα έργο τέχνης μιλάει και καταφέρνει να επικοινωνήσει μαζί μου. Μου προσφέρει τη δυνατότητα να συν-κινηθώ μαζί του και ν’ απομακρυνθώ από κάπου ή να κατευθυνθώ προς κάπου. Μισεί την ακινησία και το τέλμα μου. Με κινητοποιεί. Κινεί την ψυχή και το πνεύμα μου σε βάθος και ύψος και εύρος, που ήταν για μένα άγνωστα πριν το γνωρίσω. Πάντοτε όμως με την αδιόρατη αίσθηση ότι αυτή η κίνηση δεν είναι μοναχική. Γι’ αυτό και μίλησα για συν-κίνηση. Το καλλιτεχνικό δημιούργημα με βελτιώνει, με εμπλουτίζει και, προ πάντων, με συν-τροφεύει. Εν τέλει, με αλλάζει. Ένα έργο υψηλής τέχνης δεν με αφήνει ποτέ όπως ήμουν πριν την επαφή μου μ’ αυτό.
Με αυτό το κριτήριο, διαισθητικά δηλαδή και εκ του αποτελέσματος, διακρίνω το απλό έργο από το καλλιτέχνημα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου