Έτσι λέγανε κάποτε με απέχθεια για την τσιγγουνιά που εκφραζόταν με παγερή αδιαφορία για τον πάσχοντα συνάνθρωπο. Τι γίνεται όμως όταν δικάζεται και τιμωρείται κάποιος, επειδή προσπάθησε να κρατήσει στη ζωή κάποιους άγνωστους σ’ αυτόν απελπισμένους ανθρώπους προσφέροντάς τους λίγο νερό; Ποια ρήση μπορεί να επινοηθεί για να στιγματίσει μια τέτοια αποτρόπαιη περίσταση;
Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά. Υπάρχει σαφής εννοιολογική διαφορά μεταξύ δικαίου (: το σύνολο κανόνων που ρυθμίζουν την κοινωνική συμβίωση) και δικαιοσύνης (: το σύστημα με το οποίο εξασφαλίζεται η εφαρμογή των κανόνων δικαίου μιας κοινωνίας). Στο πλαίσιο δε του δικαίου, υπάρχει η διάκριση ανάμεσα στο φυσικό (άγραφο, εθιμικό) και το θετικό (γραπτό, θεσμοθετημένο) δίκαιο. Ένα παμπάλαιο ερώτημα αναδύεται γι’ άλλη μια φορά και απαιτεί απαντήσεις.
Από την εποχή των σοφιστών ξεκίνησε η διερεύνηση της σχέσης –συχνότατα, της σύγκρουσης– ανάμεσα στο φυσικό δίκαιο και το θεσμικό δίκαιο. Πάνω στην ακμή του δουλοκτητικού συστήματος αμφισβητήθηκε ο ίδιος ο θεσμός της δουλείας, για ν’ αναφέρουμε ένα πρώτο παράδειγμα. Ο Σοφοκλής, κινούμενος μέσα στο πλαίσιο των ίδιων αντιλήψεων, προκρίνει ηθικά τον άγραφο νόμο έναντι του γραπτού μέσω της σύγκρουσης του Κρέοντα και της Αντιγόνης στην ομώνυμη τραγωδία του –ανεξάρτητα από το αν προσδίδει επιπλέον και μια θρησκευτική χροιά σ’ αυτή την αντιπαράθεση. Στη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν οι άνθρωποι βελτίωσαν τους όρους της ατομικής και συλλογικής τους ζωής διορθώνοντας, άλλοτε βίαια κι άλλοτε ειρηνικά, τη νομοθεσία που ρύθμιζε την ομαλή λειτουργία του κοινωνικού συνόλου. Και το έκαναν αυτό κάθε φορά ανατρέχοντας στο φυσικό δίκαιο, μελετώντας το και ανασύροντας από εκεί δικαιώματα που τα θεσμοθέτησαν στη συνέχεια ως φυσικά δικαιώματα του ανθρώπου, όπως το δικαίωμα της ζωής, της ελευθερίας κ.ά. Για την αλήθεια του πράγματος είναι αρκετή μια ματιά στα κείμενα της γαλλικής και της αμερικανικής επανάστασης, όπως αργότερα και στις διάφορες διακηρύξεις που υπογράφτηκαν στο πλαίσιο του Ο.Η.Ε. ή άλλων διεθνών οργανισμών.
Τι γίνεται όμως τώρα; Περιπτώσεις σαν το περιστατικό, που λειτούργησε ως αφορμή γι’ αυτό το σημείωμα και που πιθανόν να μην είναι μεμονωμένο, αποκαλύπτουν πολλά για την εποχή μας. Οι περισσότεροι μιλούν για περίοδο στασιμότητας ή κρίσης. Κρίσης οικονομικής, κοινωνικής, ηθικής. Αυτά που καταγράφονται όμως γύρω μας, κοντά και μακριά μας, δεν δείχνουν απλώς μια στασιμότητα ή κρίση. Αποτελούν τεκμήρια οπισθοδρόμησης. Επιστρέφουμε πίσω σε εποχές όπου η δικαιοσύνη, ως σύστημα εφαρμογής των ισχυόντων σε μια κοινωνία νόμων, έρχεται σε κατά μέτωπο σύγκρουση με το πανανθρώπινο δικαίωμα για ζωή.
Δεν πρόκειται μάλιστα για απλή σύγκρουση μεταξύ δικαιοσύνης και φυσικού δικαίου. Το αμερικανικό δικαστήριο δικάζει και τιμωρεί κάποιον, επειδή επιχείρησε να βοηθήσει κάποιους ανθρώπους να ζήσουν και τους ευχήθηκε καλή τύχη στην προσπάθειά τους! Η δικανική αυτή απόφαση επομένως όχι μόνο παραγνωρίζει το φυσικό τους δικαίωμα για ζωή, αλλά και ανασκευάζει πλήρως την ισχύ του φυσικού δικαίου, διότι όχι μόνο δεν διασφαλίζει το δικαίωμα στη ζωή, αλλά και τιμωρεί αυτόν που επιχείρησε να το στηρίξει ενστερνιζόμενος και εφαρμόζοντας το φυσικό δίκαιο. Πάνω σε ποια ηθική βάση το ίδιο αυτό δικαστήριο θα τιμωρήσει κάποιον που με την αδιαφορία του –την «εγκληματική αμέλειά» του, όπως είναι ο νομικός όρος– επέτρεψε ή και προκάλεσε το θάνατο κάποιου ανθρώπου;
Αν μεταφέρουμε το περιστατικό στις δικές μας συνθήκες, το υποθετικό σκηνικό θα ήταν το εξής: Μερικοί «παράνομοι» μετανάστες επιχειρούν να μπουν στη χώρα μας διασχίζοντας τις θάλασσες που την περιβάλλουν. Η βάρκα τους βουλιάζει μεσοπέλαγα. Κάποιο περαστικό ψαροκάικο τους περιμαζεύει και τους διασώζει. Οι ψαράδες ωστόσο οδηγούνται στο δικαστήριο και τιμωρούνται για «υπόθαλψη σε λαθρομετανάστευση»!
Πόσα σκαλιά μεσολαβούν ανάμεσα στην αδιαφορία μας για τα πραγματικά αίτια της «παράνομης» μετανάστευσης (ποιος άλλωστε θέλει πραγματικά και επιλέγει ελεύθερα να φύγει από την πατρίδα και τους οικείους του για να γίνει μετανάστης;) και την υιοθέτηση της προαναφερθείσας συμπεριφοράς από την κοινωνία μας; Φοβάμαι πως δεν είναι και τόσο πολλά όσο νομίζουμε!
Είναι όμως τόσα ακριβώς όσα μεσολαβούν από τη στασιμότητα και την κρίση μέχρι την οπισθοδρόμηση και τη σήψη.
Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά. Υπάρχει σαφής εννοιολογική διαφορά μεταξύ δικαίου (: το σύνολο κανόνων που ρυθμίζουν την κοινωνική συμβίωση) και δικαιοσύνης (: το σύστημα με το οποίο εξασφαλίζεται η εφαρμογή των κανόνων δικαίου μιας κοινωνίας). Στο πλαίσιο δε του δικαίου, υπάρχει η διάκριση ανάμεσα στο φυσικό (άγραφο, εθιμικό) και το θετικό (γραπτό, θεσμοθετημένο) δίκαιο. Ένα παμπάλαιο ερώτημα αναδύεται γι’ άλλη μια φορά και απαιτεί απαντήσεις.
Από την εποχή των σοφιστών ξεκίνησε η διερεύνηση της σχέσης –συχνότατα, της σύγκρουσης– ανάμεσα στο φυσικό δίκαιο και το θεσμικό δίκαιο. Πάνω στην ακμή του δουλοκτητικού συστήματος αμφισβητήθηκε ο ίδιος ο θεσμός της δουλείας, για ν’ αναφέρουμε ένα πρώτο παράδειγμα. Ο Σοφοκλής, κινούμενος μέσα στο πλαίσιο των ίδιων αντιλήψεων, προκρίνει ηθικά τον άγραφο νόμο έναντι του γραπτού μέσω της σύγκρουσης του Κρέοντα και της Αντιγόνης στην ομώνυμη τραγωδία του –ανεξάρτητα από το αν προσδίδει επιπλέον και μια θρησκευτική χροιά σ’ αυτή την αντιπαράθεση. Στη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν οι άνθρωποι βελτίωσαν τους όρους της ατομικής και συλλογικής τους ζωής διορθώνοντας, άλλοτε βίαια κι άλλοτε ειρηνικά, τη νομοθεσία που ρύθμιζε την ομαλή λειτουργία του κοινωνικού συνόλου. Και το έκαναν αυτό κάθε φορά ανατρέχοντας στο φυσικό δίκαιο, μελετώντας το και ανασύροντας από εκεί δικαιώματα που τα θεσμοθέτησαν στη συνέχεια ως φυσικά δικαιώματα του ανθρώπου, όπως το δικαίωμα της ζωής, της ελευθερίας κ.ά. Για την αλήθεια του πράγματος είναι αρκετή μια ματιά στα κείμενα της γαλλικής και της αμερικανικής επανάστασης, όπως αργότερα και στις διάφορες διακηρύξεις που υπογράφτηκαν στο πλαίσιο του Ο.Η.Ε. ή άλλων διεθνών οργανισμών.
Τι γίνεται όμως τώρα; Περιπτώσεις σαν το περιστατικό, που λειτούργησε ως αφορμή γι’ αυτό το σημείωμα και που πιθανόν να μην είναι μεμονωμένο, αποκαλύπτουν πολλά για την εποχή μας. Οι περισσότεροι μιλούν για περίοδο στασιμότητας ή κρίσης. Κρίσης οικονομικής, κοινωνικής, ηθικής. Αυτά που καταγράφονται όμως γύρω μας, κοντά και μακριά μας, δεν δείχνουν απλώς μια στασιμότητα ή κρίση. Αποτελούν τεκμήρια οπισθοδρόμησης. Επιστρέφουμε πίσω σε εποχές όπου η δικαιοσύνη, ως σύστημα εφαρμογής των ισχυόντων σε μια κοινωνία νόμων, έρχεται σε κατά μέτωπο σύγκρουση με το πανανθρώπινο δικαίωμα για ζωή.
Δεν πρόκειται μάλιστα για απλή σύγκρουση μεταξύ δικαιοσύνης και φυσικού δικαίου. Το αμερικανικό δικαστήριο δικάζει και τιμωρεί κάποιον, επειδή επιχείρησε να βοηθήσει κάποιους ανθρώπους να ζήσουν και τους ευχήθηκε καλή τύχη στην προσπάθειά τους! Η δικανική αυτή απόφαση επομένως όχι μόνο παραγνωρίζει το φυσικό τους δικαίωμα για ζωή, αλλά και ανασκευάζει πλήρως την ισχύ του φυσικού δικαίου, διότι όχι μόνο δεν διασφαλίζει το δικαίωμα στη ζωή, αλλά και τιμωρεί αυτόν που επιχείρησε να το στηρίξει ενστερνιζόμενος και εφαρμόζοντας το φυσικό δίκαιο. Πάνω σε ποια ηθική βάση το ίδιο αυτό δικαστήριο θα τιμωρήσει κάποιον που με την αδιαφορία του –την «εγκληματική αμέλειά» του, όπως είναι ο νομικός όρος– επέτρεψε ή και προκάλεσε το θάνατο κάποιου ανθρώπου;
Αν μεταφέρουμε το περιστατικό στις δικές μας συνθήκες, το υποθετικό σκηνικό θα ήταν το εξής: Μερικοί «παράνομοι» μετανάστες επιχειρούν να μπουν στη χώρα μας διασχίζοντας τις θάλασσες που την περιβάλλουν. Η βάρκα τους βουλιάζει μεσοπέλαγα. Κάποιο περαστικό ψαροκάικο τους περιμαζεύει και τους διασώζει. Οι ψαράδες ωστόσο οδηγούνται στο δικαστήριο και τιμωρούνται για «υπόθαλψη σε λαθρομετανάστευση»!
Πόσα σκαλιά μεσολαβούν ανάμεσα στην αδιαφορία μας για τα πραγματικά αίτια της «παράνομης» μετανάστευσης (ποιος άλλωστε θέλει πραγματικά και επιλέγει ελεύθερα να φύγει από την πατρίδα και τους οικείους του για να γίνει μετανάστης;) και την υιοθέτηση της προαναφερθείσας συμπεριφοράς από την κοινωνία μας; Φοβάμαι πως δεν είναι και τόσο πολλά όσο νομίζουμε!
Είναι όμως τόσα ακριβώς όσα μεσολαβούν από τη στασιμότητα και την κρίση μέχρι την οπισθοδρόμηση και τη σήψη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου